Türk yazılı kültürünün oluşumundan geçmişe dayanan ve önemli yönleri ele alan ulusal sözlü eserler, evrenin ve yaşamın yaratılmasına ilişkin ulusal inançları ve toplum liderlerinin halkları adına yaptıkları savaşları anlatır.
Alper Tunga Destanı
Türk kralı Peşeng, Pers kralı Minuçer’in öldüğü haberini alınca, Türk milletlerini Perslere karşı savaşmak için bir araya topladı:”İran Perslerinin bize ne yaptıklarını biliyorsunuz. Türklerin intikam alma zamanı geldi “dedi. Oğlu Alp Er Tunga intikam duygularıyla doluydu. Babasına şöyle dedi: “Ben aslanlarla savaşabilen bir adamım. Perslerden intikamımı almalıyım.” Boyu uzun, göğsü ve kolları aslan gibiydi. Bir fil kadar güçlü, dili keskin bir kılıç gibiydi.
Savaş hazırlıkları başladığında, kralın diğer oğlu Alp Ariz saraya geldi ve şöyle dedi: “Baba! Sen Türklerin en iyisisin. Minuçer öldü, ancak Pers ordusunun içinde büyük savaşçılar var. Sakin Kalalım, savaşırsak milletimiz yok olacak. Peşeng oğluna cevap verdi: Alp Er Tunga, avda aslan, savaşta fildi. O bir kahraman, bir timsah. Ataları için öcünü almalı. Onunla olmalısın.
İlkbaharda, Alp Er Tunga liderliğindeki Türk ordusu Dehistan’a geldi. İki ordu karşılaştı. Türk kahramanlarından biri olan Barman, Perslere yaklaştı ve tekli mücadele için meydan okudu. Pers generali adamlarına baktı. Kimse öne çıkmadı. Sadece generalin kardeşi Kubad öne çıktı. Ama o yaşlıydı. Kardeşi ona şöyle dedi: Barman, aslanın kalbi olan genç bir adam. Boyu uzun. Ama sen yaşlısın. Fakat Kubad dinlemedi. “İnsan bir avcı ancak ölüm onu avlıyor” dedi ve dövüşmeye başladı. Barman: “Bana kafanı veriyorsun. Biraz beklemeliydin. Hayatını alacağım” dedi.Kubad, “Atı saldırıya hazırlarken, ben bu dünyadan payımı aldım ”dedi.
Sabahtan akşama kadar savaştılar. Sonunda Barman Kubad’ı mızrak ile devirdi ve zaferle Alp Er Tunga’ya döndü. Bunu görünce, Pers ordusu ilerledi. İki ordu bir araya geldi. Hiç böylesine bir savaş olmamıştı. Alp Er Tunga galip geldi. Persler kaçtı. İran kralı iki oğlunu eve, kadınlarını Zave Dağına gönderdi.
Türk ve Fars orduları iki gün dinlendi ve üçüncü gün Alp Er Tunga tekrar saldırdı. Savaş alanı katledildi ve Persli lordlar yaralandılar. Gece olunca Persliler kaçtılar. Bunu görünce, kral ve generali Dehistan kalesine sığındı. Alp Er Tunga kaleyi kuşatarak onları esir aldı.
Perslerin bir müttefiki olan Kabil ülkesinin kralı Zal, Perslerin yardımına geldi. Büyük savaşlardan sonra Türkleri yendi. Alp Er Tunga buna öfkelendi ve esir kralı kılıcı ile öldürdü. Diğer mahkumları da öldürecekken kardeşi Alp Ariz, onu bu fikrinden caydırdı. Esirleri Sari’ya yollayıp, hapse attırdı. Dehistan’dan Rey’e geldi, tacı takarak Perslerin kralı oldu. Sari’deki esirlerin kaçmasına izin verdiği için Kardeşini öldürdü.
Zev, Pers tahtına çıktığında iki ordu tekrar karşılaştı ve beş ay boyunca savaştı. Kıtlığa neden oldu. Daha sonra insanların ölmeyeceği şekilde barışı sağladılar. Perslerin kuzeyindeki ülkeler Turan’ın bir parçası oldu.
Zev ölünce Alp Er Tunga Pers tahtına tekrar oturmak için harekete geçti. Persliler ise bu durumu Zal’e haber verdiler. Ancak Zal yaşlandığını söyledi ve oğlu Rüstem’i gönderdi. Rüstem Alp Er Tonga’yı yendi ve Persliğin tacını taktı. Türklerle tekrar barış kurdular.
Keykavus, Pers tahtını devraldıktan sonra, Araplar ayağa kalktı. Keykavus zafer kutlamasında sarhoş edildi ve araplar tarafından esir alındı. Alp Er Tunga Araplara savaş açtı. Onları yendikten sonra Perslere hücum etti. Onlar da Zal’den yine yardım istediler. Alp Er Tunga yenildi ve kaçtı.
Keykavus Pers’te eğlencelerle meşgulken, Alp Er Tunga süvarilerine yaklaştı.Keykavus’un bunu duydu ve oğlu Siyavus ile Rüstem’i ona karşı gönderdi. Türk öncüsünü yendiler ve Belh kalesini ele geçirdiler. Alp Er Tunga onlara rehineler vererek ülkeyi terk etti ve Gang şehrine yerleşti.
Alp Er Tonga ülkesinin Turan’ın yakıldığını Türklerin öldürüldüğünü görünce ağladı. İntikam alacağına yemin etti. Bir ordu topladı ve Pers’i işgal etti. Hasatları yaktı, kıtlık yarattı ve Persler yedi yıl boyunca aç kaldılar. Keyhüsrev tahtı terk etti ve intikam için yemin etti. Yeni orduları gönderdi. Bazur isimli Türklerden biri büyü yaptı ve dağların üzerine kar yağmasına neden oldu. Persler’in elleri dondu ve silahlarını tutamadılar. Bu şekilde Pers ordusunun önünü kestiler. Persler yine Rüstem’e sığındı ve Korkunç savaşların ardından Rüstem, Türkleri tekrar yendi ve buradaki Çin hükümdarını esir aldı.
Bunu duyduğunda Alp Er Tunga üzüldü ve hazırlıklara başladı. Oğlu Side, ruhlarını yükseltti. Çin dağlarında yaşayan Puladvend adında bir Çin Lordunu çağırttı, Turan ordusuyla güçlerini birleştirdiler. Sonunda Rüstem mağlup edildi.Tekrar Turan ve Fars orduları çarpıştı. Persler kazandı. Alp Er Tunga kaçtı. Bundan sonra, Keyhüsrev dünyanın üçte ikisini yönetti. Bir gün sarayında şarap içerken, Turan sınırına yakın olan Persler gelip, Turan halkının onları rahatsız ettiğini söylediler. Keyhüsrev, Pers kahramanı Bijen’i gönderdi. Sınırda Bijen, , Alp Er Tunga’nın kızıMenije’i gördü ve birbirlerine aşık oldular.Menije onu alıp, saraya götürdü. Alp Er Tunga buna sinirlendi. Bijen’ikuyuya hapsetti. Pers kralı öğrenince Rüstem’i Türklerin başkentine yolladı. Rüstem, Bijen’i kurtardı ve Menije’yi İran’a yolladı. Sinirlenen Alp Er Tonga yeni bir ordu kurdu.
İki ordu karşılaştı, Perslerin kralı Keyhüsrev ve Alp Er Tunga’nın oğlu Side karşı karşıya geldi ve Side öldürüldü. Alp Er Tunga çok üzüldü, deliye dönmüş gibi savaştı ve birçok Pers kahramanını öldürdü. Sonunda Keyhüsrev ile yüz yüze geldi. Ancak Turan kahramanları savaşmasını istemediler ve mani oldular. O gece Tunga ordusunu Ceyhun’dan geçirdi.
Casuslar Keyhüsrev’in Ceyhun’u geçtiğini söylediler. Keyhüsrev kaleleri yok etti ve hem erkekleri hem de kadınları öldürdü. İki ordu, Gulzariyun nehrindekarşı karşıya geldi. Keyhüsrev, Alp Er Tunga’nın ordusundan korkuyordu. Ordunun arkasına çekildi ve Tanrı’ya dua etti. Bir anda bir fırtına koptu, kumlar Turan ordusuna doğru ilerledi. Türkler geri düştü. Fakat Alp Er Tunga, geri çekilenleri öldürerek ordusunu durdurdu. Döndüler ve iyi savaştılar. İki ordu akşam karanlığında ayrıldı. Ertesi gün Alp Er Tunga yine savaşacaktı. Keyhüsrev ve Rüstem güçlerini birleştirdiler. Ordular karşı karşıya geldi ve Alp Er Tunga Kaçarak Çin’e gitti. Çin kralından yardım istedi. Bunun üzerine Çin büyük bir ordu kurdu. Keyhüsrev Gang’ı terk ederek Çin’e geldi ve ordular Çin’de karşılaştı. Alp Er Tunga bir daha yenildi. Keyhüsrev, Çin kralıyla Alp Er Tunga’ya bir daha destek olmaması şartıyla barıştı. Bunu duyan Alp Er Tunga çok üzüldü ve derin bir deniz üzerinden gemisiyle Gandigiz şehrine kaçtı. Keyhüsrev, suyu geçtiğini öğrendi. Hazırlıklar yaptı, birçok ülkeyi fethetti ve o denizin kıyısına ulaştı. Buradaki herkesi öldürdü, Alp Er Tunga oradan gizlice kaçmıştı. Dağdaki bir mağarada yaşamaya başladı. Kaderine ağıt yakarken sesi duyuldu. Sözlerinin Türkçe olmadığını duyan Hum adlı biri onu esir aldı. O yine de kaçtı ve suya atladı. Keyhüsrev bunu duydu. Alp Er Tunga’yı sudan çıkması için kandırdı ve onu öldürdü.
